Τα Ολυμπιακά νομίσματα

Древние Олимпийские игры и монеты (на греческом языке)

Καλό θα ήταν, αρχίζοντας, να ρίξουμε μια ματιά στην "προϊστορία" της επιστημονικής έρευνας των νομισμάτων αυτών, επειδή δείχνει με πολύ ζωηρό τρόπο μετά από πόσες φάσεις και περιπλανήσεις μπορεί η νομισματολογική επιστήμη να καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα. Συμπεράσματα που, με τη σειρά τους, θα φωτίσουν πτυχές της Ιστορίας και της ζωής στην αρχαιότητα.

Μέχρι τις αρχές του αιώνα μας οι νομισματολόγοι πίστευαν πώς τα νομίσματα με την επιγραφή FA κόβονταν στην πόλη της Ήλιδας που συνοικίστηκε το 471 π.Χ., υποθέτοντας πώς οι Ηλείοι, που μέχρι τότε δεν είχαν καμιά μεγάλη πόλη, ήταν αδύνατο να έχουν κόψει στα χωριά τους τόσο ωραία και πολυπληθή νομίσματα. 

Πρώτος ο μεγάλος Άγγλος νομισματολόγος G.F.Hill το 1906, υποστήριξε πώς τα νομίσματα με την επιγραφή FA(ΛΕΙΩΝ) = ΗΛΕΙΩΝ είχαν κοπεί στην Ολυμπία. Το 1923 ο Charles Seltman δημοσίευσε τα αποτελέσματα των μελετών του που ξεκαθάρισαν οριστικά το θέμα. Τα νομίσματα κόβονταν στην Ολυμπία και μάλιστα σε δύο ξεχωριστά Νομισματοκοπεία που ανήκαν στο Ναό του Δία και στο Ναό της Ήρας. 

Παρ' όλο που οι συζητήσεις σχετικά με το πότε άρχισε να λειτουργεί το Νομισματοκοπείο του Διός συνεχίζονται, σήμερα κανείς δεν αμφισβητεί το γεγονός πώς τα νομίσματα των Ηλείων κόβονταν στην Ολυμπία και όχι στην πόλη της Ήλιδας.

Όπως είναι γνωστό, οι πρώτοι Ολυμπιακοί αγώνες τοποθετούνται στο 776 π.Χ. Στην αρχή είχαν τοπικό χαρακτήρα και αργότερα πελοποννησιακό. Μετά την 15η Ολυμπιάδα (720 π.Χ.) άρχισαν να έχουν πανελλήνιο χαρακτήρα. Την Οργάνωση, την "Αγωνοθεσία" όπως την ονόμαζαν, είχαν οι Ηλείοι παρ' όλο που οι γείτονες τους Πισάτες πρόβαλαν συνεχώς τον ισχυρισμό πώς αυτοί ήταν από πολύ παλιά οι προστάτες του πανάρχαιου Ιερού της Ολυμπίας. Υποστηρίζοντας τα δικαιώματα τους με τα όπλα οι Πισάτες Οργάνωσαν την 8η (748 π.Χ.) και την 34η (644 π.Χ.) Ολυμπιάδα που οι Ηλείοι δεν αναγνώρισαν, ονομάζοντάς τες "Ανολυμπιάδες". Παρ' όλα αυτά όμως ο θεσμός στερεώθηκε στην συνείδηση των Ελλήνων όχι μόνο σαν η μεγαλύτερη αθλητική και θρησκευτική εκδήλωση αλλά και σαν πρώτης τάξεως ευκαιρία για πολιτικές, πολιτιστικές και οικονομικές επαφές.

Τα Ολυμπιακά νομίσματα

Περί τα μέσα του 6ου π.Χ. αιώνα τα ασημένια νομίσματα είχαν αρχίσει να καθιερώνονται ως το κοινό μέσο συναλλαγής. Λίγο αργότερα (κατά τον Seltman το 510 π.Χ. ή λίγο νωρίτερα) οι Ηλείοι αντιλήφθηκαν τις οικονομικές δυνατότητες που τους πρόσφερε η κοπή νομίσματος και άρχισαν να κόβουν Στατήρες σε δικό τους Νομισματοκοπείο που βρισκόταν κάτω από την αιγίδα του Ναού του Δία. Η συγκέντρωση, κάθε τέσσερα χρόνια, τόσων ανθρώπων στα χώρο της Ολυμπίας ήταν φυσικό να δημιουργεί αυξημένη ανάγκη χρήματος και αυτή την ανάγκη κάλυπτε το Νομισματοκοπείο. Οι επισκέπτες εξάλλου γυρίζοντας στις πατρίδες τους έπαιρναν μαζί τους λίγα ολυμπιακά νομίσματα, είτε επειδή τους περίσσεψαν, είτε απλά και μόνο ως ενθύμια. Έτσι, μετά από τέσσερα χρόνια το Νομισματοκοπείο της Ολυμπίας έπρεπε να κόψει καινούργια νομίσματα για να καλύψει τις ανάγκες του κόσμου που ερχόταν στη νέα Ολυμπιάδα.

Φαίνεται μάλιστα πώς από πολύ νωρίς, όπως αναφέραμε, οι Ηλείοι αποφάσισαν να καταργούν τα νομίσματα της προηγούμενης Ολυμπιάδας και να δέχονται μόνο τα καινούργια. Για τους αρχαίους το νόμισμα δεν είχε μόνο μια Ονομαστική αξία, όπως γίνεται σήμερα με τα χαρτονόμισμα, είχε πραγματική αξία: την αξία του πολύτιμου μετάλλου του που ήταν ανάλογη με το βάρος του. Έτσι, τα νομίσματα των Ηλείων που οι επισκέπτες της Ολυμπίας έπαιρνα μαζί τους, έμπαιναν στην κυκλοφορία των νομισμάτων της πόλεως στην οποία κατέληγαν και συνέχιζαν να χρησιμοποιούνται για πάρα πολύ καιρό. Το γεγονός αυτό το δείχνουν ξεκάθαρα οι πολυάριθμες επισημάνσεις που φέρουν πάρα πολλά απ' αυτά και που δηλώνουν την "επίσημη υιοθεσία" τους από τις πόλεις που τα δέχτηκαν.

Ο ασημένιος Στατήρας

Το κύριο νόμισμα ήταν ο ασημένιος Στατήρας που σύμφωνα με τον Seltman, είχε θεωρητικό βάρος 12,44 γραμμάρια. Η μετρολογία και οι σχετικές επιστημονικές διαφωνίες ξεφεύγουν από τα πλαίσια αυτής της συνοπτικής γνωριμίας με τα νομίσματα της Ολυμπίας. Γι' αυτά περιοριζόμαστε να αναφέρουμε πώς μερικοί υποστηρίζουν την άποψη πώς οι ιερείς της Ολυμπίας χρησιμοποίησαν δικό τους σύστημα βαρών (το Ολυμπιακό), και άλλοι πώς ακολούθησαν το Αιγινίτικο. Ό Στατήρας της Ολυμπίας υποδιαιρείται σε δύο Δραχμές. Πρέπει όμως να σημειώσουμε πώς υποδιαιρέσεις του Στατήρα - Δραχμές, Ήμίδραχμα (3 Όβολοί), Διόβολα, Όβολοί, Τριτιμόρια (3/8 του Οβολού), Τεταρτημόρια (1/4 του Οβολού) - κόβονταν σε μικρές ποσότητες και ελάχιστα διασώθηκαν μέχρι τις ημέρες μας, σε αντίθεση με τους Στατήρες που κόβονταν σε τέτοιους αριθμούς ώστε ο Seltman να καταγράψει 871 από αυτούς.

Στους πρώτους Στατήρες της Ολυμπίας, βλέπουμε στην κύρια όψη έναν ιπτάμενο αετό που κρατάει με το ράμφος του συνήθως ένα φίδι και πολύ σπάνια ένα λαγό, χελώνα, η κριάρι. Σύμφωνα με τον Όμηρο, ο αετός με το φίδι είναι ένας οιωνός του Δία. Στην πίσω όψη υπάρχει ο κεραυνός τους Δία σχεδιασμένος με μια ατέλειωτη ποικιλία διακοσμήσεων. Αργότερα στην πίσω όψη εμφανίζεται η Νίκη που πετάει για να στεφανώσει τους - αθέατους - νικητές των αγώνων. Σε μερικές σπάνιες περιπτώσεις στην πίσω όψη, εικονίζεται ο Δίας ολόσωμος που στο δεξί χέρι κρατάει κεραυνό και στο αριστερό τον ιερό αετό. Η παράσταση αυτή συνοδεύεται πάντα από την επιγραφή ΟΛΥΝΠΙΚΟΝ που έχει προκαλέσει πολλές διαφωνίες σχετικά με την σημασία της. Μερικοί νομισματολόγοι την συμπληρώνουν ως "Ολυμπιακών (Αγώνων)", αλλά αφού όλα τα νομίσματα εκδίδονταν για τους αγώνες ποια έννοια έχει η σύνδεσή τους ειδικά και μόνο με αυτά τα νομίσματα; Έτσι, σύμφωνα με την επικρατέστερη σήμερα γνώμη, η παράσταση των νομισμάτων αυτών δείχνει το αρχαίο λατρευτικό άγαλμα του Δία, που αντικαταστάθηκε - γύρω στα 430 π.Χ. - από το περίφημο χρυσελεφάντινο έργο του Φειδία που χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου. Η επιγραφή συνεπώς πρέπει να συμπληρωθεί ως "Ολυμπικόν (Άγαλμα)".

2 Στα νομίσματα που κόβονται μεταξύ του 452 - 432 π.Χ. περίπου, η Νίκη επαναλαμβάνεται όλο και συχνότερα ως οπισθότυπος και παριστάνεται ιπταμένη, ιστάμενη ή καθισμένη στη βάση κάποιου βωμού. Με την έκρηξη του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι και οι σύμμαχοί τους αποκλείστηκαν από τους Ολυμπιακούς αγώνες. Με το πρώτο όμως άρθρο της Συνθήκης ειρήνης του Νικία (421 π.Χ.) τα εθνικά Ιερά ξανάνοιξαν τις πύλες τους σε όλους τους Έλληνες. Έτσι, η Ολυμπιάδα του 420 π.Χ. είχε όλη την λαμπρότητα των παλιών. Φαίνεται πώς η συρροή αθλητών και θεατών, που πίστευαν πώς ο πόλεμος είχε τελειώσει οριστικά, ήταν τόση ώστε χρειάστηκε να δημιουργηθεί δεύτερο Νομισματοκοπείο στην Ολυμπία.

3 Παρ' όλα αυτά, η Ολυμπιάδα αυτή (η 90η) έμελλε να δείξει πώς η ειρήνη δε θα κρατούσε για πολύ: Λίγο μετά την κήρυξη της Ιερής Ολυμπιακής Εκεχειρίας οι Σπαρτιάτες εισέβαλαν στο Λέπρεο και οι Ηλείοι τους τιμώρησαν με αποκλεισμό από τους αγώνες και πρόστιμο 2.000 Μνών. Οι αγώνες άρχισαν κάτω από τη σκιά μιας πιθανής Σπαρτιάτικης επιθέσεως και η αγωνία αποκορυφώθηκε όταν οι ραβδούχοι των αγώνων μαστίγωσαν τον Σπαρτιάτη Λίχα που, παρ' όλο που είχε δηλώσει το άρμα του στο όνομα του Δήμου των Θηβαίων, έσπευσε να στεφανώσει τον νικητή Ηνίοχό του. Οι Ηλείοι ζήτησαν στρατιωτική Βοήθεια από το Άργος, τη Μαντινεία και την Αθήνα που έστειλαν από 1.000 Ιππείς η κάθε μία. Τελικά όμως οι Σπαρτιάτες δεν κινήθηκαν και οι αγώνες τέλειωσαν χωρίς αιματοχυσία. Το νέο Νομισματοκοπείο του Ναού της Ήρας χρησιμοποίησε σαν αποκλειστικό εμπροσθότυπο των νομισμάτων του τα κεφάλι της θεάς και σαν οπισθότυπο τον κεραυνό του Δία μέσα σε στεφάνι από κλαδιά ελιάς.

Το Νομισματοκοπείο της Ήρας λειτούργησε για εκατό περίπου χρόνια, μέχρι το θάνατο του Μεγάλου Αλέξανδρου (323 π.Χ.) ή λίγο αργότερα. Το περίεργο όμως είναι πώς στο διάστημα αυτό τα δύο Νομισματοκοπεία της Ολυμπίας ανέπτυξαν παράλληλη αλλά εντελώς ανεξάρτητη δραστηριότητα. Το μόνο κοινό σημείο τους είναι η χρησιμοποίηση των ίδιων θεμάτων σε μερικές περιπτώσεις, που όμως πάντοτε αναπτύσσονται κατά έντονα διαφορετικά τρόπο. Χαρακτηριστικό είναι πώς δεν έχει βρεθεί ούτε ένα νόμισμα του ενός Νομισματοκοπείου, στο οποίο να έχει χρησιμοποιηθεί για μια από τις όψεις του μήτρα του άλλου.

Λίγο αργότερα (μάλλον στην 91η Ολυμπιάδα το 416 π.Χ.) ένας νέος τύπος εμφανίζεται στην κύρια όψη των Στατήρων του Νομισματοκοπείου του Δία. Ένα θαυμάσιο κεφάλι του αγάλματος του Δία, που μάλλον αναπαριστάνει το κεφάλι του αγάλματος του Φειδία. Στην πίσω όψη και με μικροσκοπικά γράμματα ο χαράκτης, περήφανος για το έργο του, έχει χαράξει τα αρχικά του ονόματος του ΔΑ, στις δύο πλευρές του κεραυνού. Ο άγνωστος αυτός αλλά ιδιοφυής καλλιτέχνης έχει χαράξει και τις μήτρες του Στατήρα με το μεγαλόπρεπο κεφάλι του αετού που με το ολοζώντανο μάτι του σε καθηλώνει.

Από τη λήξη του Πελοποννησιακού πολέμου (404 π.Χ.) μέχρι τα μέσα του 4ου αιώνα, το Νομισματοκοπείο του Δία φαίνεται να λειτουργεί σε περιορισμένη κλίμακα, κόβοντας νομίσματα με τους παραδοσιακούς τύπους. Στην περίοδο όμως αυτή ανήκει ο ωραίος Στατήρας, στην πίσω όψη του οποίου η σύνθεση του αετού που επιτίθεται σε φίδι ή κριάρι έχει τοποθετηθεί πάνω σε ασπίδα. Αντίθετα το Νομισματοκοπείο της Ήρας αναπτύσσει μεγαλύτερη δραστηριότητα. Γύρω στο 380 π.Χ. ο κεραυνός της πίσω όψεως αντικαθίσταται από τον αετό.

Το 365 π.Χ. οι Αρκάδες επέδραμαν στην Ηλεία κατέλαβαν την Ολυμπία και ετοιμάστηκαν να οργανώσουν την 104η Ολυμπιάδα. Για να δώσουν μια επίφαση νομιμότητας στην κατοχή τους οργάνωσαν βιαστικά τους κατοίκους γειτονικών χωριών σε δήθεν πάλη, την οποία ονόμασαν Πίσα, όπως την αρχαία ανταγωνίστρια των Ηλείων. Για να πληρώσουν τα στρατεύματα τους έβαλαν χέρι στους θησαυρούς των Ναών και έκοψαν χρυσά νομίσματα με τον Δία και τον κεραυνό αλλά με επιγραφή ΠΙΣΑ αντί FA. Στη διάρκεια των αγώνων και συγκεκριμένα τη στιγμή που διεξάγονταν τα αγωνίσματα του Πεντάθλου και της Πάλης, εμφανίστηκαν πάνοπλοι οι Ηλείοι, και οι Αρκάδες με τους αθλητές και τους θεατές αποσύρθηκαν στην απαραβίαστη Ιερή Άλτι. Ταυτόχρονα ο στρατός τους κινήθηκε προς τις όχθες του ποταμού Κλαδέου. Μετά από σκληρή μάχη, την οποία κατάπληκτοι παρακολουθούσαν από το ύψος της Ιερής Άλτεως οι στεφανωμένοι θεατές των αγώνων, οι Ηλείοι απωθήθηκαν και οι Αρκάδες συνέχισαν και τελείωσαν τους αγώνες. Λίγο αργότερα, όμως, κάτω από την πίεση της κοινής γνώμης αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ολυμπία και να επιστρέψουν τους αρπαγμένους θησαυρούς των Ναών. Οι Ηλείοι κήρυξαν τους αγώνες εκείνους "Ανολυμπιάδα".

Όπως βλέπουμε τα αιματηρά επεισόδια και η πολιτική εκμετάλλευση των Ολυμπιακών αγώνων δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Η υπέροχη ιδέα της ειρηνικής και ευγενικής άμιλλας των ανθρώπων, την οποία εκφράζουν οι αθλητικοί αυτοί αγώνες, δεν έπαυσε να προσβάλλεται βάναυσα από τα διάφορα συμφέροντα. Το επεισόδιο όμως της σύντομης κατοχής της Ολυμπίας από τους Αρκάδες αποθανατίστηκε από ένα όμορφο Τετράδραχμο που παρ' όλο που δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ολυμπιακό νόμισμα, αξίζει να θαυμάσουμε και εδώ. Την αποκατάσταση της τάξεως και την ανάληψη της οργανώσεως των αγώνων από τους Ηλείους δείχνουν τα νομίσματα που κόπηκαν για την επόμενη (105η) Ολυμπιάδα του 360 π.Χ. Στο Νομισματοκοπείο του Δία κόπηκαν Στατήρες με το κεφάλι του θεού και την επιγραφή FΑΛΕΙΟΝ, και στην πίσω όψη το κεφάλι Νύμφης με την επιγραφή ΟΛΥΜΠΙΑ. Έτσι, οι δύο επιγραφές συνδυασμένες δήλωναν πώς η "Ολυμπία είναι των Ηλείων".

Παράλληλα χρησιμοποιήθηκε και δεύτερος οπισθότυπος: ο αετός πάνω σε ιωνικό κιονόκρανο. Η παράσταση αυτή διατηρήθηκε και στα νομίσματα των επόμενων Ολυμπιάδων, ενώ το κεφάλι της Νύμφης δεν ξαναχρησιμοποιήθηκε. Το Νομισματοκοπείο της Ήρας χρησιμοποίησε επίσης για εμπροσθότυπο ένα παραπλήσιο κεφάλι Νύμφης που, όμως, σύντομα αντικαταστάθηκε από το παραδοσιακό κεφάλι της θεάς. Το Νομισματοκοπείο της Ήρας σταμάτησε τη λειτουργία του γύρω στα 323 π.Χ., μάλλον μετά την 115η Ολυμπιάδα. Το Νομισματοκοπείο του Δία συνέχισε τη δραστηριότητά του μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 2ου αιώνα (190-180 π.Χ.), διατηρώντας τους τόπους που διαμορφώθηκαν το 360 π.Χ.

Το 191 π.Χ. οι Ηλείοι υποχρεώθηκαν να γίνουν μέλη της πανίσχυρης Αχαϊκής Συμπολιτείας. Οι λιγοστοί Στατήρες που κάθονται τα χρόνια αυτά στην Ολυμπία, ακολουθώντας το σύστημα βαρών της Συμπολιτείας, ζυγίζουν 10,70 γραμμάρια περίπου. Ταυτόχρονα οι Ηλείοι υποχρεώνονται να κόβουν Ημίδραχμα, που ήταν το κύριο νόμισμα της Συμπολιτείας, και που στην πίσω όψη τους φέρουν το μονόγραμμα Χ (ΑΧ-ΑΙΩΝ). Σε αυτά όμως οι χαράκτες βάζουν τα δυνατά τους να αποδώσουν το κεφάλι του Διός, που είναι η κοινή παράσταση όλων των νομισμάτων της Συμπολιτείας, όσο το δυνατό όμοιο με το κεφάλι των τελευταίων Στατήρων της Ολυμπίας.

Οι Ηγέτες της Αχαϊκής Συμπολιτείας δεν θέλησαν ή δεν τόλμησαν να κλείσουν το Νομισματοκοπείο της Ολυμπίας για να μην προκαλέσουν κατακραυγή εναντίον τους. Μέσα στις θύελλες των ανταγωνισμών και των πολέμων που ακολούθησαν το θάνατο του Αλέξανδρου, οι παλιές αξίες είχαν ανατραπεί. Την Ολυμπία όμως εξακολουθούσε να την προστατεύει ο θρύλος της. Φαίνεται πάντως πώς για να κόβονται τα Ημίδραχμα της Συμπολιτείας, ιδρύθηκε Νομισματοκοπείο στην πόλη της Ήλιδας.

Το Νομισματοκοπείο του Ναού του Δία της Ολυμπίας περιόρισε σιγά-σιγά τη δραστηριότητα του, μέχρι που έκλεισε οριστικά λίγα χρόνια αργότερα. Πέθανε, δηλαδή, από φυσικό μαρασμό και όχι βίαια. Στο διάστημα αυτό κόβονται τα τελευταία αυτόνομα νομίσματα των Ηλείων. Είναι Δραχμές στις οποίες αναβιώνουν οι αρχαϊκοί τόποι. Είναι ένα ξέσπασμα πατριωτισμού που προσπαθεί να κρύψει πίσω από τα πανάρχαια σύμβολα του αετού και του κεραυνού, τον ξεπεσμό της Ολυμπίας και των Ηλείων.

Αυτά ήταν τα κατά κυριολεξία και με στενή έννοια "Ολυμπιακά νομίσματα". Τα νομίσματα δηλαδή που οι Ηλείοι έκοβαν στην Ολυμπία. Οι Ολυμπιακοί αγώνες όμως ήταν ένα μεγάλο πανελλήνιο γεγονός και μία νίκη σ' αυτούς αντανακλούσε στην πατρίδα του νικητή. Είναι γνωστές οι εκδηλώσεις μεγάλης τιμής που οι πόλεις απονέμανε στους νικητές αθλητές τους. Καλύτερα ίσως όμως από την ανέγερση ανδριάντων ή το γκρέμισμα των τειχών, την περηφάνια μιας ελληνικής πόλεως για κάποια Ολυμπιακή νίκη, τη δείχνει η κοπή νομίσματος.

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την εξαιρετική σημασία που είχε αυτή η κοπή νομίσματος, πρέπει να θυμηθούμε πώς τα νόμισμα ήταν κάτι ιερά για τους αρχαίους Έλληνες. Γι' αυτό και σχεδόν πάντοτε στην κύρια όψη του έφερε το κεφάλι μιας θεότητας. Ο θεός, η Θεά, ο Ημίθεος, η Νύμφη ή ο Ήρωας που προστάτευαν την πόλη-κράτος, με το να σχεδιάζονται πάνω στα νομίσματα της, επεκτείνανε - κατά ένα τρόπο - την προστασία τους και σ' αυτά. Πρέπει επίσης να θυμηθούμε πώς οι Έλληνες σέβονταν την παράδοση και αυτό τους το σεβασμό τον διαπιστώνουμε βλέποντας πώς στα νομίσματα τους τα ίδια θέματα, οι ίδιες παραστάσεις, επαναλαμβάνονται. Συχνά για ολόκληρους αιώνες.

Το να διασπάσει λοιπόν μια πόλη αυτή την ιδέα της ιερότητας του νομίσματος και να διακόψει μια μακροχρόνια παράδοση, με το να αλλάξει τους τόπους των νομισμάτων της χάρη μιας Ολυμπιακής νίκης, δείχνει πόσο εξαιρετικό και αξιομνημόνευτο γεγονός θεωρούσαν μια τέτοια νίκη.

Τα νομίσματα αυτά ήταν καθαρά αναμνηστικά. 

Σε πολλές όμως περιπτώσεις οι τύποι του αναμνηστικού καθιερώθηκαν και η κοπή νομισμάτων με αυτούς τους τύπους συνεχίστηκε για πολλά χρόνια. Αυτό όμως δεν μειώνει αλλά αντίθετα υπογραμμίζει τη σημασία που αποδιδόταν σε μια Ολυμπιακή νίκη.

Δεν πρέπει να μας ξενίζει το γεγονός πώς τέτοια "Ολυμπιακά" νομίσματα πρωτόκοψαν οι Έλληνες της Σικελίας και όχι της κυρίως Ελλάδας. Γι' αυτούς η συμμετοχή στους Ολυμπιακούς αγώνες ήταν εθνικό αναβάπτισμα και μια Ολυμπιακή νίκη, ένας θρίαμβος που άξιζε να διασαλπιστεί σε όλους - Έλληνες και Βαρβάρους. Πρόσφορο μέσο για να διατρανώσουν την υπερηφάνεια τους βρήκαν το νόμισμα που κυκλοφορούσε παντού. Διαπιστώνουμε πώς η αξία του αναμνηστικού νομίσματος ως μέσου προπαγάνδας (προβολής δηλαδή των επιτευγμάτων, της πολιτικής ιδεολογίας, των επιδιώξεων μιας πόλεως-κράτους) είχε από πολύ νωρίς ανακαλυφθεί από τους Έλληνες. Το ότι το σημερινό ελληνικό κράτος ξέχασε αυτό το δίδαγμα και κόβει "αναμνηστικά" νομίσματα μόνο όταν κάποιος Αρμόδιος το θυμηθεί και για γεγονότα συνήθως ασήμαντα, είναι μια άλλη θλιβερή ιστορία.

Ο Τύραννος του Ρηγίου, Αναξίλαος (494-476) νίκησε δύο φορές στην Ολυμπία στα αγώνισμα της αμαξάς με μουλάρια, το 484 και το 480 π.Χ. Αποθανάτισε το γεγονός με την κοπή Τετράδραχμων στα οποία εικονίζεται ακριβώς η νικητήρια άμαξα. Όμοια Τετράδραχμα έκοψε και στη Μεσσήνη, όπως μετονόμασε την αρχαία πάλη Ζάγκλη, που είχε καταλάβει το 489 π.Χ. Ο Αναξίλαος είχε δημιουργήσει ένα αρκετά ισχυρό κράτος στη Νότια Ιταλία και τη Σικελία και έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο στους ανταγωνισμούς των ελληνικών πόλεων. Ασφαλώς οι πολιτικές του φιλοδοξίες και η επιθυμία του να χρησιμοποιήσει τις Ολυμπιακές του νίκες ως μέσο προβολής του τυραννικού καθεστώτος του, τον ώθησαν στην κοπή του αξιομνημόνευτου αυτού νομίσματος. Αν κρίνουμε από το γεγονός πώς ενάμισυ αιώνα αργότερα, ο Αριστοτέλης έγραψε γι' αυτό, πρέπει να συμπεράνουμε πώς η εντύπωση που προξένησε το Τετράδραχμο του Αναξίλαου στους συγχρόνους του ήταν τεράστια.

Η κοπή Τετραδράχμων αυτού του τόπου συνεχίστηκε, και μετά την πτώση της τυραννίδας, μέχρι το 430 π.Χ., που ο γενειοφόρος αμαξηλάτης αντικαταστάθηκε από γυναικεία μορφή - την προσωποποίηση της πόλεως Μεσσήνης. Αντίθετα στην πατρίδα του Αναξίλαου, το Ρήγιο, η κοπή αυτών των Τετραδράχμων σταμάτησε αμέσως μετά την πτώση του γιου και διαδόχου του (461 π.Χ.).

Στους Ολυμπιακούς του 472 π.Χ. ο Έργοτέλης ο Ιμεραίος νίκησε στο Δόλιχο δρόμο. Τον άθλο του επανέλαβε οκτώ χρόνια αργότερα, στην 79η Ολυμπιάδα. Για να αποθανατίσουν αυτή τη διπλή νίκη οι συμπατριώτες του έκοψαν Τετράδραχμο. Στην κύρια όψη του εικονίζεται ένα άρμα. Η παράσταση αυτή βέβαια δεν σχετίζεται άμεσα με τις νίκες του Εργοτέλη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως πώς το άρμα ήταν ένα είδος συμβόλου της αγωνιστικότητας. Ασφαλώς δε, οι κάτοικοι της Ιμέρας διάλεξαν αυτή την παράσταση που χρησιμοποιούσαν οι Συρακούσιοι, επειδή τα νομίσματα αυτά γνώριζαν τεράστια δημοτικότητα στη Σικελία. Διαπιστώνουμε για άλλη μια φορά, πώς οι αρχαίοι γνώριζαν να συνδυάζουν τα "τερπνόν μετά του ωφελίμου". Στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι Ιμεραίοι χρησιμοποίησαν μια παράσταση που υπενθύμιζε την ολυμπιακή νίκη τους αλλά και που, όντας γνωστή στη Σικελία, θα έκανε τα νομίσματα τους δεκτά παντού.

Εκείνο που πείθει όμως πώς τα Τετράδραχμο της Ιμέρας κόπηκε σε ανάμνηση των νικών του Έργοτέλη είναι το όνομα του ηνίοχου που είναι γραμμένο με μικρά γράμματα στα νόμισμα: Πέλοψ. Σύμφωνα με τις παραδόσεις ο Πέλοψ ίδρυσε ή ανακαίνισε ριζικά τους Ολυμπιακούς αγώνες. Η απεικόνιση του συνεπώς στα Τετράδραχμα της Ιμέρας τα συνδέει αναμφισβήτητα με αυτούς τους αγώνες και τις νίκες του Εργοτέλη.

Στο περίφημο Δεκάδραχμο του Ακράγαντα παρατηρείται μια δραματική μεταβολή. Το έμβλημα της πόλεως - ο αετός που κατασπαράζει λαγό - έχει μεταφερθεί στην πίσω όψη για να δώσει τη θέση του σ' ένα τέθριππο άρμα σε καλπασμό. Αυτή η μεταβολή, μαζί με το γεγονός πώς ο Ακράγας δεν είχε κόψει ούτε ξανάκοψε Δεκάδραχμο, δείχνει πώς το νόμισμα κόπηκε σε ανάμνηση της νίκης στον αγώνα του σταδίου του Εξαίνετου του Ακραγαντίνου στους Ολυμπιακούς του 416 και του 412 π.Χ. Οι συμπατριώτες του πρέπει να διάλεξαν την παράσταση του άρματος για τους ίδιους λόγους που αναφέραμε και παραπάνω μιλώντας για το Τετράδραχμο της Ιμέρας.

Όπως βλέπουμε όλα αυτά τα νομίσματα κόπηκαν για διπλές ολυμπιακές νίκες. Το να νικήσει ένας αθλητής στην Ολυμπία, όπως είπαμε, ήταν μεγάλο γεγονός και για την πόλη του. Το να επαναλάβει τη νίκη του ήταν τόσο σπάνιο που του άξιζε η κοπή αναμνηστικού νομίσματος. Ίσως αυτό να εξηγεί και το ότι τόσο λίγα αναμνηστικά νομίσματα κόπηκαν.

Μερικά χρόνια αργότερα, για μια από τις λαμπρότερες ελληνικές νομισματοκοπίες, επιλέχτηκαν παραστάσεις που θύμιζαν τις Ολυμπιακές νίκες του Φιλίππου Β' της Μακεδονίας. Το μικρό βασίλειο της Μακεδονίας είχε κρατηθεί μακριά από τις εξελίξεις και τις συγκρούσεις που συγκλόνιζαν την κυρίως Ελλάδα. Χάρη, όμως, στη στρατιωτική και πολιτική μεγαλοφυία του Φιλίππου Β' και μέσα σε ελάχιστο χρόνο, η Μακεδονία είχε μεταμορφωθεί σε πανελλήνια δύναμη. 

Στη δεύτερη σειρά των Τετραδράχμων του Φιλίππου βλέπουμε ένα νεαρό αναβάτη να κρατάει κλαδί φοινικιάς, σύμβολο της νίκης. Είναι η νίκη του αλόγου του Φιλίππου στο αγώνισμα "τελείων κελήτων" στους Ολυμπιακούς αγώνες του 356 π.Χ. Τα νομίσματα αυτά πρέπει να ήταν και η υπερήφανη απάντηση του Βασιλιά της Μακεδονίας στην αμφισβήτηση της ελληνικότητας του από τον Αθηναίο Δημοσθένη. Οι Μακεδόνες είναι Έλληνες, παίρνουν μέρος στους Ολυμπιακούς και νικούν.

Στους αγώνες του 352 και του 348 π.Χ. τα άλογα του Φιλίππου νικούν στα τέθριππα και ο κύριός τους κυριαρχεί στην ελληνική πολιτικοστρατιωτική σκηνή. Στους χρυσούς του Στατήρες διαλέγει για εμπροσθότυπο το κεφάλι του Απόλλωνα - μια υπόμνηση πώς τώρα είναι ο προστάτης των Δελφών - και για οπισθότυπο ένα τέθριππο άρμα - υπόμνηση των Ολυμπιακών νικών του που συμβαδίζουν με τις πολιτικές και στρατιωτικές του επιτυχίες.

Η κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους και η συμμετοχή των τελευταίων στους Ολυμπιακούς αγώνες, παρ` όλο που βέβαια δεν ήταν Έλληνες, μπορεί να τους έκαναν διεθνείς αλλά ταυτόχρονα θάμπωσε την παλιά τους λάμψη. Πολιτικές σκοπιμότητες και διαβλητές νίκες, όπως η απονομή 6 βραβείων στο Νέρωνα, το 65 μ.Χ., τους κατέβασε μερικά σκαλιά ακόμα στη συνείδηση των Ελλήνων. Ο ξεφτισμένος θεσμός, πέθανε το 393 μ.Χ. με διάταγμα του Αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α'.

(Παναγιωτης Τσελεκας, 2005, ΤΑ ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ ΤΩΝ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ)